Խաչվերացի տոնին նախորդող շաբաթ օրը նավակատիք է: Այդ օրը, ինչպես նաև Խաչվերացին հաջորդող երեքշաբթի, չորեքշաբթի և հինգշաբթի օրերը Սուրբ եկեղեցու տոնն է:

Խաչվերացը Հայաստանյայց եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է: Տոնը նվիրված է Քրիստոսի խաչելության խաչի գերեդարձին:

Քրիստոնյա աշխարհը Խաչվերացը տոնում է սեպտեմբերի 14-ին, հավանաբար, ի հիշատակ Երուսաղեմի ս. Հարություն տաճարի կառուցման: Տաճարի կառուցումը ավարտվել է 335 թ.-ին: Տաճարը օծվել է սեպտեմբերի 13-ին: Այդ առիթով աշխարհի տարբեր կողմերից ժամանած եպիսկոպոսները ժողով են գումարում և որոշում ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին տոնել «Խաչի բարձրացման» տոնը:

Գողգոթայի վրա կառուցված ս. Հարության տաճարում կանգնեցված Տիրոջ խաչափայտը հետագայում մասունքների է բաժանվել և տրվել բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիներին: Մայր աթոռ ս. Էջմիածնում մինչ այսօր պահվում է այդ մասունքը, որով օծում են մյուռոնը:

Խաչվերացի տոնը կատարվում է մեծ հանդեսով: Երեկոյան պատվանդանի մեջ դնում են Կենաց փայտի մասունք պարունակող խաչը,այն զարդարում ռեհանով ու բազմերանգ ծաղիկներով, վրան ցողում վարդաջուր: Այնուհետև ավետարանների ընթերցումներով, շարականների երգակցությամբ, հանդիսավոր թափորով Սուրբ Խաչը,  որը զարդարված է ռեհանով, վերամբարձ պտտեցվում է եկեղեցու շուրջ, իսկ թափորապետ եկեղեցականը վարդաջուր է սրսկում ներկա հավատացյալների վրա և խաչի նշանով օրհնում է աշխարհի չորս կողմերը՝ Աստծուց հայցելով խաղաղություն ու բարօրություն աշխարհին:

Ավանդույթի համաձայն, Քրիստոսի խաչափայտը պատված է եղել ռեհանի ծիլերով և տերևներով, որը չի թողել, որ փայտը փչանա` անուշահոտություն տարածելով: Հավանաբար այդ պատճառով է ռեհանը համարվում Քրիստոսի ծաղիկ:

Շատ վայրերում սովորություն կար ծաղիկներով խաչեր պատրաստել կամ իրենց ձեռագործ խաչերը զարդարել այլազան գույնզգույն ծաղիկներով, հատկապես ռեհանով:

Սուրբ Խաչին նվիրված աղոթք

Սուրբ Խաչ Հիսուս Քրիստոսի,

Գանձ անքննին, ծածկյալ մեծություն,

Ահավոր զորեղ և միշտ բարի:

Անճառ իսկություն, համագո անթարգմանելի:

Անհասանելի հեռավոր և անընդմիջելի մերձավոր,

Փառավոր գահ անմահ Թագավորի.

Ամեն:

Աղբյուրը`  Արամ  Դիլանյան, «Տերունի տոներ»

«Հայ եկեղեցու պատմություն», դասագիրք

Qahana. am. ֆեյսբուքյան էջ

Լուսանկարում`  Թորոս Ռոսլինի Ավետարանի կազմը

Լուսանկարը և գրառումը՝  Կարեն Մաթևոսյանի ֆեյսբուքյան էջից

Եփրատ գետի ոլորանում բուն դրած Հռոմեական անմատչելի բերդը՝  Հռոմկլան: Այստեղ է ապրել Ներսես Շնորհալին, այստեղ է իր շքեղաշուք մատյանները ծաղկել Թորոս Ռոսլինը:

Նյութը պատրաստեց Նունե Մովսիսյանը