ԿՈՄԻՏԱՍԸ երջանիկ չեղավ Էջմիածնում:

Մի ուրիշ անգամ, երբ Կոմիտասը իր երգչախմբով պատրաստվում էր մեկնելու Թիֆլիս՝ համերգներ տալու, վերջին պահին Հայրիկը արգելք դրեց, թեև նախապես համաձայնություն էր տվել։ Պետք էր տեսնել Կոմիտասի հուսահատությունը, արցունք էր գալիս նրա աչքերից:

Հայրիկի շրջապատը, առհասարակ, չէր համակրում Կոմիտասին, և վերջինս գիտեր այդ:

Լուսարարապետ Ղևոնդ եպիսկոպոսը, օրինակ, որ Կոմիտասից առաջ դպրապետ էր եղել, տանել չէր կարողանում Կոմիտասի ներկայությունը տաճարում, սրբապղծություն էր համարում քառաձայն երգեցողությունը և չէր քաշվում Կոմիտասի հասցեին անարգանքի խոսքեր ուղղելուց։

Կոմիտասն էլ փոխադարձում էր — «չալղըճի»:

Մասնավորապես վերջին տարիներին Կոմիտասն իրեն օտար էր զգում Էջմիածնի միաբանության մեջ: Երևութապես գրեթե բոլորի հետ էլ խոսում-խնդում էր, բայց իրեն հարազատ էր զգում միայն ճեմարանի մթնոլորտում, աշակերտության շրջանում և իրեն մտերիմ մի քանի վարդապետների հետ:

Հիրավի, վանքը բանտ էր Կոմիտասի համար: Նրա արվեստագետի թևերը ճախրել էին ուզում ազատ օդում, վանքի խեղդիչ մթնոլորտը կապանք էր դնում նրա թևերի վրա: Քանի զարգանում էր նրա միտքը, որքան հարստանում էր գիտական պաշարը, այնքան ուժեղանում էր նրա մեջ՝ արտահայտվելու պահանջը:

Եվրոպայից վերադառնալուց հետո, նա այլևս չկարողացավ դիմանալ վանական հեղձուցիչ մթնոլորտին և որոշեց ընդմիշտ հեռանալ Էջմիածնից: 1909թ. Սեպտեմբեր 6-ին, դիմում ուղղեց Իզմիրլեան կաթողիկոսին, որով խնդրում էր իրեն ազատ արձակել Ս. Էջմիածնի միաբանության ուխտից և նշանակել Սևանա մենաստանի մենակյաց:

Ինչպես և բնական էր սպասել, Իզմիրլեանը մերժեց Կոմիտասի խնդրանքը։ Հաջորդ տարի, 1910-ի աշնանը, Կոմիտասը թողեց Էջմիածինը՝ իր ծննդավայր այցելելու պատրվակով։ Այնտեղից անցավ Պոլիս, ուր ընկավ իր փնտրած տարերքի մեջ: Իր «Գուսան» համբավավոր երգչախմբով գերեց պոլսահայության սրտերը: Համերգներ տվեց նաև Իզմիրում, Եգիպտոսում, նույնպես արտասովոր փայլով։

Կոմիտասը Պոլսում էլ ունեցավ հակառակորդներ։ Նրա համերգների դեմ ելավ այն օրերի Պատրիարքական փոխանորդ տխրահռչակ Ղևոնդ Եպս. Դուրեանը, բայց ժողովրդական խանդավառ ոգևորության մէջ խեղդվեցին այդ թշվառականների ոտնձգությունները: Կոմիտասը իր փառքի գագաթնակետին էր:

Եթե չեմ սխալվում, նա մի անգամ էլ վերադարձավ Էջմիածին՝ չգիտեմ ինչ ակնկալություններով, բայց այս անգամ էլ այնտեղ չգտավ իր որոնածը:

Եվ այնուհետև, թոթափելով իր ոտքերի փոշին, ընդմիշտ հեռացավ Էջմիածնից:

Հատված կաթողիկոս Իզմիրլեանին հասցեագրած Կոմիտասի նամակից.

Լուսանկարում՝ Կոմիտասը Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանում, 1900 թ