Դանիել Վարուժանը ծնվել է 1884 թ.-ի ապրիլի 20-ին, Արևմտյան Հայաստանի Սեբաստիա նահանգի Բրգնիկ գյուղում։ Վարուժանը գրաճանաչ է դառնում գյուղի վարժարանում, 1902 թվականին տեղափոխվում է Վենետիկի Մուրադ-Ռաֆայելյան դպրոց։ 1905 թվականին բանաստեղծը մեկնում է Բելգիա և ընդունվում Գենտի համալսարան, ուսումնասիրում գրականություն և սոցիալական ուսմունքներ։ 1909-ին վերադառնում է ծննդավայր, ուսուցչություն է անում Սեբաստիայի Արամյան վարժարանում: 1912-ին Վարուժանը հրավիրվում է Պոլսի Բերայի վարժարան՝ տեսուչի պաշտոնով։ Այս տարիներին Վարուժանի բանաստեղծությունները լայն ճանաչման են արժանանում։ Նա դառնում է Պոլսի գրական շրջանների ազդեցիկ դեմքերից մեկը, գրական հավաքույթների ոգին։ Տասը տարվա ընթացքում բանաստեղծը գրում է չորս գիրք՝ «Սարսուռներ», «Ցեղին սիրտը», «Հեթանոս երգեր» և «Հացին երգը»։ Գրում է նաև նոթեր, հոդվածներ, կատարում է թարգմանություններ։

1915 թվականն էր։ Վարուժանը շարունակում էր լրացնել գյուղի չքնաղ երգերի՝ «Հացին երգը» շարքը, պատրաստվում էր գրել «Հայկական հոմերագիրք» ժողովածուն, ուր պետք է տեղավորեր հին հայկական առասպելների ու ավանդությունների մշակումները, երազում էր ամբողջովին մշակել «Սասնա ծռեր» ժողովրդական էպոսը։ Ծրագրած էր նաև գրել «Գինիին երգը» քերթողական հատորը։ Բայց վրա հասավ արյունալի աղետը։ Բանաստեղծի խոսքերով ասած՝ կյանքը մորթվում էր արտերի մեջ, միտքը՝ գանգի մեջ։ Այս ողբերգական օրերի զոհերից մեկը եղավ 31-ամյա Դանիել Վարուժանը։ 1915 թվ-ի օգոստոսի 26-ին Դանիել Վարուժանը սպանվեց: Նույն օրը ծնվեց Վարուժանի երրորդ զավակը՝  Հայկակը:

Գեղեցկության արձանին

Կ’ուզեմ ըլլա քու մարմարիո՛նդ պեղված
Ոլիմպոսի ամենեն խոր արգանդեն.
Եվ իմ մուրճիս տակ ըզգենու հրեղեն
Միս մը կնոջ, լույսով, տենդով սրարբած:

Հունձք կը ժողվեմ մանգաղով,
–Լուսնակը յարս է–
Ակոս ակոս ման գալով,
–Սիրածս հարս է:

Գլխեբաց եմ ու բոպիկ,
–Անո՜ւշ են հովեր–
Արտերուն մեջ թափառիկ,
–Մազե՜րս են ծովեր:

Ցորեն, կակաչ, կարոտով,
–Կաքավը կու լա–
Կապեցի մե՛կ նարոտով,
–Ձեռքերն են հինա:

Հասկերուն մեջ, վերևեն,
–Ասուպը անցավ–
Աստղեր մյուռոն կը ծորեն,
–Դեմքը լուսացավ:

Քանի՜ խուրձեր շաղերով,
–Վարդենին թաց է–
Ես կապեցի խաղերով,
–Ծոցիկը բաց է:

Արտըս խոզանով մընաց,
–Կ’երթա՜ լուսնակը–
Դեզերով լեռ եմ շինած,
–Սի՜րտս է կըրակը:

Մանգաղըս քարին եկավ,
–Յարըս յա՜ր ունի–
Քարեն լորիկը թըռավ,
–Լե՜րդըս կ’արյունի:

Ցորյանի ծովեր

Հասուն արտ 

Արտս ոսկո՜ւն է…
Նման բոցերու,
Ցորենն է բռնկել
Առանց այրելու։
Արտս ոսկո՜ւն է…
Երկինքն է կրակ.
Հողը խորխոլած
Ծղոտների տակ։
Արտս ոսկո՜ւն է…
Քառաշար հասկեր
Քառաշար սաթով
Արև են հագել։
Արտս ոսկո՜ւն է…
Բոռ, մեղու, պիծակ
Քիստերի միջից
Կանցնեն զերթ փայլակ։
Արտս ոսկո՜ւն է…
Մերթ ելնում հովից,
Մի դեղձանիկ թի՛ռ
Ոսկեծուփ ծովից։
Օրո՜ր, ոսկո՛ւն արտ,
Օ՜ր տուր, հասուն արտ,
Գամ ոսկիդ հնձեմ
Մանգաղով արծաթ։

«…Իր (Դանիել Վարուժանի մասին է խոսքը) աքսորի ընկերները պատմած են ինծի, թէ անընդհատ կը կարդար ու կը գրէր իր աքսորի օրերուն: Նոյնիսկ Պոլսէն Հոմերոս ուզած էր՝ իր ուղեղը մարզելու համար նո՛ր տեսիլքներու:
Ու պատմած են նաեւ, թէ ան աւարտած ունէր շա՛տ մը քերտուածներ: Երբ Կոմիտաս Վարդապետ Պոլիս դարձաւ աքսորէն՝ գիշեր մը գաղտուկ իրեն գացի, լուր առնելու տարագիր եղբայրներու մասին: Ա՛ն էր, որ ըսաւ, թէ Դանիէլը արդեն շատ մը գեղեցիկ էջեր է գրած: Նոյնիսկ մանրամասնութիւններ պիտի տար, երբ ջղայնութիւն մը եկաւ վրան ու սկսաւ պոռալ երեսիս, ոէ ինչո՛ւ թաքստոցէս դուրս կ’ելլեմ…»:

Աղբյուր՝  Յ.Ճ.Սիրունի «Գիծեր Դանիէլ Վարուժանի կեանքին», Գահիրե 1955

Այս լուսանկարում Դանիել Վարուժանի հայրն է` Գրիգոր Չպուգքարյանը, «կրթված և գրագետ մարդ մը», Թագուհին, «միջահասակ, շնորհալի և ժպտերես… ճերմակ մորթով, երկար մազերով… մի կին», և ինքը Դանիելը` աջ կողմում: Ո՞վ է ձախ կողմում կանգնած երեխան, դժվարանում եմ ասել, քանի որ Դանիելի կրտսեր եղբայրը` Վահանը ծնվել է բավականին ուշ` 1900 թվականին, իսկ այստեղ Դանիելը 5-6 տարեկան է` մոտավորապես 1890 թվականի լուսանկար է: Այնուհետև հայրը մեկնելու Պոլիս, ուր երկար տարիներ կաշխատի «Խավյար խանին մեջ», իսկ մայրը Դանիելի հետ կմնա Բրգնիքում: 8-10 տարվա բաժանումից հետո Թագուհին Դանիելի հետ կմեկնի Պոլիս: «Կարոտից մղված թե որդուն ուսման տալու մտահոգությամբ` Գրիգո՞րն է Պոլիս կանչում կնոջն ու զավակին, թե՞ ջարդերի պատճառով ամուսնուց լուր չստացող, տագնապած կինն է մեկնում Պոլիս` հետը վերցրած որդուն, հայտնի չէ»:

Աղբյուր՝  Վազգեն Գաբրիելյան, «Դանիել Վարուժան», Երևան, 2009, էջ 12-13

Դանիել Վարուժանի և Արաքսիի սիրո պատմությունը

Վերջին լուսանկարում՝ Դանիել Վարուժան և Արաքս Թաշճյան

Ինչպես նաև՝  «Արևմտահայ գրականություն» 

 Վահագն Դավթյան «Դեպի աղբյուրը լույսի»

«…Հարց տանք այդ նույն պատմաբաններին՝ մահվան ու ու հանցանքի այդ սպասարկուներին և փաստաբաններին. եթե չի եղել եղեռն, ու՞ր անհայտացավ, ինչպե՞ս անհայտացավ, ինչու՞ անհայտացավ երեսունմեկամյա բանաստեղծը, ո՞րն էր նրա մեղքը, երբ նրա միակ զենքը բանաստեղծական լուսեղեն տողն էր.

Կերթամ աղբյուրն լույսին…

Սա բանաստեղծի առաջին և հիմնական նշանաբանն էր:
Մեծ բանաստեղծներն իրենց ժողովրդի ոգին են, նրա երազանքների, տենչերի կրողները, նրա պատգամախոսները: Վարուժանի շուրթերով ժողովուրդն է խոսում, որ ուզում էր ընթանալ դեպի աղբյուրը լույսի, դեպի արդարության, ճշմարտության ու բարության ակունքները: Այդ ժողովուրդը, որ հզոր մշակ էր, սերմնացան, շինարար, տենչում էր իր պապենական հողերի վրա սեփական ձեռքով տնօրինել սեփական բախտը, ուզում էր լինել պատմության առաջադիմական ուժերի հետ, խոչընդոտ այդ հողերը զավթածների պանթուրքիստական ցնորամիտ ծրագրերի իրականացման ճանապարհին:
Ուրեմն պետք էր գլխատել նրան:
Բայց քանի որ բանաստեղծը ժողովրդի ոգին էր, ուրեմն նախ պետք էր այդ ոգին գլխատել:
Ահա թե ինչու և ինչպես անհետացավ երեսունմեկամյա կորովի, մեծատաղանդ, ասպետորեն շքեղ ու գեղեցիկ Վարուժանը, ահա թե ինչու ցեղասպանության հենց առաջին օրը նրա հետ անհետացավ նաև արևմտահայ մտավորականության ամբողջ ընտրանին:
Բայց ապրել ցանկացող ժողովրդի հոգին անհնար է անգամ ցեղասպանությամբ ոչնչացնել…

Աղբյուր՝  Վահագն Դավթյան,  հատված «Դեպի աղբյուրը լույսի» հոդվածից

Պատրաստեց Նունե Մովսիսյանը