«Սասնա ծռեր» էպոսը գրի է առնվել 140 տարի առաջ՝ Գարեգին Սրվանձտյանի կողմից: Գարեգին Սրվանձտյանի «Գրոց ու բրոց»-ը (1874) ավանդությունների ու զրույցների ժողովածու է, որի հավելվածում տպագրված է «Սասնա ծռեր» էպոսի իր հայտնաբերած ու գրառած առաջին պատումը՝ «Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ» վերնագրով։ Այս գրառումը հարազատությամբ և ամբողջականությամբ շուրջ 150 տպագիր ու անտիպ տարբերակների մեջ համարվում է լավագույններից մեկը։
Գարեգին Սրվանձտյանը ծնվել է Վանում, 1840 թ-ին:  Նախնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում, այնուհետև ավարտել Վարագավանքի ժառանգավորաց դպրոցը, որտեղ և կարգվել է ուսուցիչ: 1862 թվականին Մշո Սուրբ Կարապետ վանքին կից ժառանգավորաց վարժարանի տնօրեն-ուսուցիչ էր: 1867-1869 թվականներին ստանձնել է Կարինի վարժարանների լիազոր տեսչի պաշտոնը։ 1869 թվականին նշանակվել Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի վանահոր փոխանորդ, միաժամանակ՝ սահմանադրության գործադրիչ Վասպուրականում: 1879-1881 թթ մասնակցել է «Սև խաչ» հայրենասիրական գաղտնի կազմակերպության աշխատանքներին։ 1886 թվականին Էջմիածնում օծվել է եպիսկոպոս, նշանակվել Տրապիզոնի, այնուհետ՝ Տարոնի առաջնորդ, միաժամանակ՝ Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի վանահայր։ Ազգագրության ու հնագիտության բնագավառում կատարած բեղմնավոր գործունեության համար Սրվանձտյանը ընտրվել է Պետերբուրգի կայսերական հնագիտական ակադեմիայի պատվավոր անդամ։

Գարեգին Սրվանձտյանը վախճանվել է 1892 թվ-ին` ծննդյան օրը` նոյեմբերի 17-ին, Կոստանդնուպոլսում:

Ստորև ներկայացնում ենք Գարեգին Սրվանձտյանի «Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ» աշխատության նախերգանքը:

Իբեւ նախերգանք (հատված)

Բարեկամ.

Մարդկային ընկերավարութեանց սովորութիւնն է, երբ հեռաւոր տեղէ մը գան, իրենց գտնուած երկրի բարիքներէն կամ հազուագիւտ իրերէն ընծայ մի կը բերեն բարեկամին։ Հետեւելով այսմ, երբ Պօլիս եկայ, այս անգամ ուզեցի ընծայ բերել Ձեզ իմ երկրէն։ Ի՜նչ։
Ի՜նչ կը գտնուէր հոն, ուր ես էի. հող եւ ջուր միայն, եւ հողով ու ջրով եւեթ կեանք վարող հայ ժողովուրդ։
Գրոց եւ բրոց ծրար մ՚ ընծայ բերի Ձեզ այն հողէն ու ջրէն, որ Հայաստանի անունը կը կրեն տակաւին, ժողովրդէ մը, որ սերունդ եւ անուն Հայութեան ունին։ Այս հողն եւ ժողովուրդ կամ, այսպէս ըսեմք, Հայաստանն ու Հայ, որ հազար անգամ խորամանկութեան ու բռնաւորութեան փորձեր անցուցեր են, փորձեր՝ խլելու այս ազգի արմատը այդ արտէն, կամ փոխելու այն հողի յատկութիւնը, որ այլեւս չբուսցընէ զՀայ եւ չերեւի Հայութեան նշոյլ մը։ Բայց հայերը մանգաղով հնձուած ժամանակ սերմերը թափեր են փոշիներուն մէջ, արմատէն խլուած ժամանակ ջեղ մը թողուցեր են քարի մը տակ, ձորի մը մէջ եւ նորէն բուսեր, ծլեր, արմատ ձգեր, ոստ արձակեր, ծաղկեր ու պտղաբերեր են անդրէն։ Անկարելի է գտնել աշխարհ մը եւ ազգ մը, որ համեմատուի հայուն եւ իւր երկրին, որ այնքան աւեր, մահ, սուր, ուրացութիւն, արիւն, գերութիւն կրած լինի ու նորէն ցայսօր ապրի։
Իւր քաղաքականն ու կրօնականը, իւր նիւթականն ու հոգեկանը առհասարակ կողոպտուած. գանձն ու զէնքը առնելէն զկնի, մարդն ու իւր բնակարանը, տաճարներու քարերը եւ լեզուն ու մագաղաթներն անգամ գերի գնացած են, ստրկութեան ենթարկուած են։ Բայց մեր երկրի հողն ու ջուրը, օդն ու եթերքը օծուած են հրեղէն լեզուով, հրեղէն հոգւով, որք ո՛չ միայն վերաստեղծեր են զհայեր, այլ եւ վերապատմեր են հետագայից Հայաստանի նահապետաց, դիւցազանց, թագաւորաց եւ առաքինեաց անուններ ու գործերը։ Այս լեռները, հովիտները, ձորերը, գետերը, շէները, աւերները, հողմերը, աստղերը, ամենքն ալ խորհրդաւոր անուն մը ունեցած են. եւ այդ ամէն մէկ անունը կը պարունակէ իւր մէջ անձի մը կամ անցքի մը պատմութիւն, թէ առասպել համարուի այն առ այժմ եւ թէ իրական, եւ այսպիսեաց շարունակութիւնը մագաղաթներէն աւելի տոկուն եւ անջինջ մատեան մը շարունակած է. այն է՝ բնակչաց բերանացի աւանդութիւնք կամ վէպք եւ զրոյցք։
Ասոնց մէկ նշմարն է իմ ընծայս։

Միտքս այն չէ, որ ընդարձակեմ տեսութիւնս այս ընդարձակ եւ ցանկալի խնդրոյն վրայ, եւ ոչ քրքրել կ՚ուզեմ հնախօսութեանց թերթերն ու միտքերը։ Ոչ վ. հ. Ղ. Ալիշանեանի Յուշիկն ունիմ, ոչ Տ.Ս. Երեմիա եպիսկոպոսի Հայրենասիրութիւնը եւ ոչ ասոնց նմանները։ Անոնք արդարեւ ուժ եւ եռանդ ունեցող անձանց գործքեր են։ 

Ես իբրեւ մեղու ապրած ու աշխատած եմ. զիս փեթակի մէջ կը պահէին եւ դրսէն դուռը կը ծեփէին։ Իմ օրերու մեծ մասը անլուսատես եւ փականքի տակ անցուցեր եմ, բայց երբ բաց գտեր եմ դուռը, փութացեր եմ ծաղիկներուն վազել, մասիկ-մասիկ անոնցմէ առնուլ, թուփէ թուփ թռչտելով, եւ հաւաքածներէս շատը, քամիին եւ պիծակներուն դէմ պատահելով, կորսնցուցեր եմ։ Ահա ինչ որ մնացած էր բերանս, կը ձօնեմ ազգիս բանասիրաց՝ ձեր ձեռքով մատուցանելով զայն, ո՛վ իմ բարեկամ։
Ընծայիս վերջին մասը, որ է ԴԱՒԻԹ ՍԱՍՈՒՆՑԻՆ կամ ՄՀԷՐԻ ԴՈՒՌԸ, առանձին հրատարակելու մտադիր էի։ Գրիչ ձեռքս առի անոր իբրեւ յառաջաբանութիւն մը գրելու. միտքս զանազան յիշատակութիւններ եկան։ Թող տուի գրիչս մտքիս հոսանքին առջեւը, բայց, միշտ ձգելով եւ կարճել ուզելով, շարունակեցի, թէպէտ առանց յօժարութեան կը գրէի։ Ընկերս՝ պ. Ս. Տ. Ս., որ բանասէր եւ ուսեալ հայրենակից ազնիւ երիտասարդներէն մինն է եւ քաղցր ճաշակ ունի հայրենեաց պատկերներ եւ հնութիւնները օրինակելու, դիպեցաւ գրելուս եւ, իմ թագուցանելուս հակառակ, կորզեց ձեռքէս։ Ընթերցաւ եւ զմայլում մը ցոյց տուաւ՝ հարկադրելով, որ չյապաւեմ այդ գրածներս, այլ, ընդհակառակն, աւելի ընդարձակեմ։ Ես նոյնը թողուցի՝ ոչ թէ իրօք արժէք մը տալու համար, այլ նոյն ընկերիս պատւոյն համար միայն հաւանած եմ տալ հրատարակութեան այս գրածներս, որք բոլորովին անարուեստ, անդասակարգ լեզուով, մասն մասին չյարակցող նիւթեր են։ Թողի այնպէս՝ առանց ի գործ դնելու անոնց մէջ ձեւք եւ պերճութիւնք բառից եւ բանից, առանց Հոմերական եւ Վիրգիլիական ճարտար հիւսուածոց եւ պաճուճանքներու եւ առանց նոյնիսկ հայոց պատմութեանց եւ բանաստեղծութեանց զարդն ու նմանութիւնը անոնց տալու, այլ մերկ, պարզ եւ ինչպէս գտած ու ըմբռնած էի, նոյն վիճակով ներկայացուցի։ Մտածելով, թէ փայտերը, քարերը եւ ամենայն ակունք ու այլ նիւթերը նախքան զարուեստաւորել՝ իրենց բնական բոյսին ու կազմին մէջ թէպէտ անվայելուչ եւ անշնորհք երեւոյթ մը ունին, բայց արուեստաւորք զանոնք թանգ կը գնեն։ Եւ ինչո՞ւ ամէն արհեստական նիւթը իրեն նախնականը պատրաստողն ու վաճառողն ունի, ինչո՞ւ գրարուեստն ալ չունենայ։

Ահա այս խորհրդով իմ երկրէս իբրեւ ընծայ այս գրուածքս կը նուիրեմ, զոր ընտրեցի ոչ որպէսզի այսու ես պատիւ մը կամ անուն մը ձեռք բերեմ, այլ գիտելով, թէ դուք ունիք ճաշակ այսպիսի պտուղներու, զորս քաղած եմ հայրենի մրգաստանէն այն ձեռներով, որոյ մատերը ձեզնէ քաջալերուած եղեր են գրիչը շարժելու։ Եւ ահա բարի լուսոյ առաւօտ մը կը հանդիպիմ Ձեզ՝ փոխարինել ողջունիւս հանդերձ։

1874 թ., Կ. Պօլիս
Ծրագրող Սրուանձտեանց Գ. Վ.

Աղբյուրը՝  Հայ մատենագրութեան թուանշային գրադարան

Կարող եք ծանոթանալ նաև՝ «Սասնա ծռեր» էպոս. մեդիափաթեթ