Երբ արմատներով  մշեցի Արմանուշ տատս ասում էր բաներ, որոնք լավ կլիներ՝ չասեր, միշտ խոսակցության վերջում ավելացնում էր.

-Եթե մեղ եմ՝ մեղ դրեք:

Ասել կուզի՝ եթե մեղավոր եմ, մեղադրեք:

Հա, հենց էլ ասելու եմ բաներ, որոնք լավ կլիներ, որ չասեի ու վերջում էլ տատիս նման վերջացնելու եմ.

— Եթե մեղավոր եմ՝ մեղադրեք:

Չեմ էլ թաքցնում, ես ո՛չ ուզում եմ, ո՛չ էլ կարող եմ անտարբեր լինել իմ ապուպապերի ծննդավայրի՝ դիադինցի Մովսեսի ու մշեցի Վարդանի երկրի՝ Արևմտյան Հայաստանի հանդեպ: Հրանտ Դինքը կասեր՝ որովհետև մեր հոտը այս հողերի մեջ է:

Ավելին ասեմ՝ հայաստանյան անցուդարձին ծանոթանալուց հետո, սովորաբար, ծանոթանում եմ նաև Թուրքիայում տեղի ունեցածին: Որ հետայսու անկարող եմ անտարբեր լինել իմ պապերի խորոտ Էրգրի հանդեպ, պարզորոշ զգացի ու հասկացա, երբ իմ աչքով տեսա այն…:  Ինչևէ, թող Աստված եղածը պահի: Սա այլ խոսակցություն է, ուստի և՝ չշեղվենք:

Տարվա մեջ մի օր՝ ապրիլի 24-ին, մենք՝ հայերս, հիշում ենք, որ հայրենիք ենք կորցրել ու պահանջում ենք, որ մեր հողերը տան մեզ: Հա, հենց ըտենց: Դնեն սկուտեղի մեջ, վարդերով զարդարեն ու բերեն, մատուցեն մեզ: Բա ո՞նց, պարտավոր են: Չմոռանա՞մ հանկարծ՝ սկուտեղը մատուցելուց առաջ լավ կլինի, որ մեր հողերը մաքրեն էրգրի այսօրվա բնակիչներից՝ քրդերից: (Ի դեպ, Թուրքիայի տարածքի  քրդաբնակ գյուղերը տեսնելուց հետո միայն հասկացա տատիս «յուրդըդ չըբըլի» ու «քրդի լամուկ» արտահայտությունները):

Թուրքերին ու քրդերին հանգիստ թողնենք, դառնանք, գանք Հայաստան ու …շարունակենք մեր դարդով տապակվել: Ու, քանի դեռ էդ դարդախառն տապակվելուց վերջնականապես չենք վառվել-իրիցել, մի հարց տամ:

Հարց

— Արդեն 107 տարի է՝ լաց ենք լինում ու մուրիկ-մուրիկ ման գալիս, օգո՞ւտ ունենք:

Պատասխան

-Չէ՛:

Հարց

— Բա որ չէ, հիմա ինչ ենք ուզում, ումից ենք ուզում, ինչի ենք ուզում, որ ինչ ենք ուզում: Ուզվո՞ր ենք, հա՞, էդ որ մի ուզվորին են հարգում, հը՞ն…:

(Ոնց որ նյարդերս տեղի են տալիս: Տատ ջան, օղորմի քեզ ու քո անցավորած, արի կլինի դու պատասխանիր):

Արմանուշ տատիս պատասխանը

— Ծըծղալու չափ լալու բան է… : Հե՜յ, գիդի հա, ի՜նչ ես կորցրել, ի՜նչ ես ման գալիս…: Գործդ արա, այ ջանըմ, գործդ։ Բա՞…

Լավ, անցնենք առաջ: Տարվա մեջ մի օր՝ ապրիլի 24-ին, մենք՝ հայերս, հիշում ենք, որ մեր հարևանի հետ փակ սահման ունենք: Է՜, որ ասում եք, էդ սահմանը բացվո՞ւմ է, հա՞: Այ հիմա բռնելու եմ էդ սահման ասվածի պոչից ու վերջապես ասելու եմ էն, ինչն էլ հենց ուզում եմ ասել:

Հիմա Երևանում նստել, ձեզ հետ խոսում եմ, ու հետն էլ մտքով թռել, հասել եմ Թուրքիայի սահման: Բարով-խերով անցա սահմանը, անցա չէ՞, նշանակում է, ըստ էության, սահմանը հեչ էլ փակ չէ: Հասել եմ Չարենցի ծննդավայր՝ Կարս, հիմա քայլում եմ իմ Մովսես ապուպապի քայլած Դիադինի դաշտավայրով, այ հիմա Անիում եմ: Հետո կգնամ ինձ այդքան հուզմունք պատճառած Վարագավանք, կզմայլվեմ Վանա լճի փիրուզով, ինձ ու ինձ կհիանամ ափի երկայնքի մաքրությամբ, հեչ չեմ ուզի, բայց կհիշեմ Սևանա լճի անմխիթար ափերը: Հետո կբարձրանամ Վանա Միջնաբերդ, մեկ անգամ ևս կվերապրեմ երբևէ իմ տեսած ամենաչքնաղ երևույթը՝ Վանա լճի մայրամուտը..․

Դե, հիմա ասե՛ք, էդ ո՞նց եղավ, որ Սևանա լիճը իմն է, բայց Վանա լիճը իմը չէ, Արագածն իմն է, իսկ այ, Արարատն արդեն իմը չէ, Գյումրին իմն է, բայց, չգիտես ինչու, Անին իմը չէ: Ի՞նչ է, պիտի շոշափե՞մ, որ նոր իմը դառնա՞ն: Թե՞ պիտի գան, հերթով մտնեն ՀՀ-ի սահմանի մեջ, որ նոր սկսեմ սիրե՞լ (կարելի է ենթադրել՝  ՀՀ-ի տարածքում եղածների գլուխները յուղ ու մեղրի մեջ ենք պահում: Լավ էլի, ա՛յ ժողովուրդ…):

Չէ՜, կներե՛ք, ես էդպես չեմ մտածում: Էդպես չեմ մտածում, որովհետև այն ամենը, ինչ կա իմ ներսում՝ իմն է ու ոչ մեկն էլ այն չի կարող խլել ինձնից (խլեք, տեսնեմ, ոնց եք է՜ խլելու): Էս գլխից ասեմ՝ չե՛ք կարող: Ու իմը կլինեն այնքան ժամանակ, քանի ես կամ, ապրում եմ իմ՝ սահմաններ չճանաչող ու չհանդուրժող անհանգիստ մտքի հետ միասին…

Իսկ հիմա՝ ամենակարևորի մասին: Ուզում եմ, որ մենք վերջապես ուժ գտնենք ու գոցենք անցյալ կոչվող իրականության դռները, որ վերջապես ձերբազատվենք գրողի տարած խեղճուկրակ երազկոտությունից, որ վերջապես մեր պատմությունն ընդունենք առանց խղճահարություն առաջացնող զգացմունքների ու հույզերի: Հա, հենց էլ որպես ի գիտություն առ այն, որ․․․: Որ չերկնչենք ուղիղ նայել մեր պատմության ամենամեծ Ցավի աչքերին ու արժանապատիվ տեր լինենք այդ ցավին, որ վերջապես հասկանանք ու ընդունենք` այս հողը նույնքան նվիրական է, որքան մեր պապերի Էրգիրն էր: Այս հողի մեջ է ամփոփված Մեսրոպ Մաշտոցը: Այստեղ են Էջմիածինն ու Երևանը: Այստեղ մեր խոնարհված վանքերն ու խաչքարերն են, որոնք նույնքան խնամքի կարիք  ունեն, որքան Արաքսից անդին գտնվող մեր հուշարձանները: Սիրենք ու կարոտենք, գնահատենք ու շենացնենք մեր իրական հայրենիքը` Հայաստանի Հանրապետությունը: Կուզեի, որ այս Հայաստանը վերջապես գերադասենք մեր պապերի երկրից: Նրանք` դիադինցի հողագործ Մովսեսն ու մշեցի իշխան Վարդանը, իմն են այնքանով, որքանով իմն է հիմա նրանց ծննդավայրը` էրգիրը: Մեծագույն հարգանք ունենալով իմ նախնյաց հիշատակի առաջ` ես փակում եմ անցյալ կոչվող չիրականության դռները: Իսկ, քանի դեռ խոսքի պտուղը՝  արված գործը չի երևում (ասելով հո չի), մնացած աղմուկ-աղաղակը, իմ խորին համոզմամբ, անիմաստ-անբովանդակ և ոչինչ չտվող բաժակաճառային հայրենասիրություն է։ Մեկընդմիշտ հիշենք և ականջներիս օղ անենք՝  հայերիս բոլոր խնդիրների պատճառները եղել և մնում են հոգևոր․․․։

Ասելիքս ասացի: Ես՝ մշեցի Ասլանանց Վարդան իշխանի ծոռս, իմ Արմանուշ տատի նման վերջում ասում եմ.

-Եթե մեղավոր եմ՝ մեղադրեք:

Նունե Մովսիսյան

Լուսանկարում՝ Վան քաղաքի  համայնապատկերն է (անձնական արխիվ)