Սուրբ Խաչը տոնվում է ի հիշատակ Տիրոջ խաչափայտի` պարսկական գերությունից Երուսաղեմ վերադարձի և Գողգոթայում կանգնեցման (վերացման): Այստեղից էլ տոնը կոչվում է Խաչվերաց: Խաչվերաց նշանակում է խաչը վեր բարձրացնել:

610 թվականին պարսից Խոսրով թագավորը գրավում է Երուսաղեմը: Նա ավերում և թալանում է քաղաքը` իր հետ տանելով նաև Սբ. Հարություն տաճարում պահվող Հիսուս Քրիստոսի խաչափայտը: Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրը մեծ զորք է հավաքում և խաչափայտն ազատում գերությունից: Որպես պատմական վկայություն նշենք, որ հայ ժողովուրդը ևս մասնակցել է խաչի ազատագրման գործին: Կայսրին ռազմական օժանդակություն է ցույց տվել հունական մասի հայոց զորքը` Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ: Նրան մեծապես օգնել են նաև հայոց իշխանները և հատկապես Սյունյաց Բյուրեղ իշխանուհին: Եվ, երբ Հերակլը հաղթում է և խաչափայտով հետ է դառնում, ի նշան երախտագիտության` իշխանուհուն է տալիս Քրիստոսի խաչափայտից մի մասունք: Հանդիսավոր արարողություններով, ի տես ճանապարհին հավաքված ժողովրդի, խաչափայտը վեր բարձրացնելով` Հերակլը այն վերադարձնում է Երուսաղեմի Սբ. Հարություն տաճարը: Խաչը հանդիսավոր թափորով տարվում է Երուսաղեմ` Փոքր Ասիայի վրայով, ու բնական էր, որ այն անցնելու էր պատմական Հայաստանով: Այդ առիթով էլ Կարնո դաշտի հարավարևելյան կողմում բարձրացող լեռների մեծ գագաթը Խաչափայտ է կոչվում: Թափորն անցնում է Էրզրում քաղաքով:

Ըստ ավանդության, Կարնո լեռների ստորոտներից մեկի մոտ պարսիկները փորձում են ետ վերցնել խաչը: Հայերը, խաչափայտը թողնելով, ետ են մղում պարսկական կողմի հարձակումները, և, երբ վերադառնում են խաչափայտը վերցնելու, տեսնում են, որ Խաչի դրված տեղից վճիտ ու սառնորակ աղբյուր է բխում: Նույն տեղում կառուցվում է Խաչկա կամ Խաչավանքի եկեղեցին, որը հետագայում ուխտատեղի է դառնում: Հատկապես Խաչվերացի տոնի առթիվ  այնտեղ բազում ուխտավորներ էին այցելում:

Խաչը, ինչպես հայտնի է, հնում եղել է չարչարանքի գործիք: Երբ Հիսուս  խաչվեց` այդ նույն խաչափայտը դադարեց չարչարանքի  գործիք  լինելուց: Խաչը դարձավ փրկության միջոց, Քրիստոսի սիրո արտահայտությունը, քանզի սիրել նշանակում է նաև զոհաբերություն, զրկանք հանձն առնել: Սերը միայն զգացում չէ, սերը կյանք է և գործ: Եվ Քրիստոսի խաչելությունը հենց այդ սիրո արտահայտությունն է: Խաչն այսօր մեզ համար դարձել է փրկության միջոց, հարության խորհուրդ, պահպանիչ զորություն, քավության զոհասեղան, բժկության աղբյուր:

Խաչն ունի խորհրդանշական երկու մաս. մեկը ուղղահայաց, մյուսը՝  հորիզոնական, որը ցույց է տալիս դեպի երկինք գնացող և դեպի աշխարհը ծավալվող ճանապարհները: Ըստ սուրբ հայրերի, խաչի խորհուրդը Աստծո և աշխարհի հետ հաշտ ապրելն է:

Խաչվերացի տոնը մեզ համար նախևառաջ հարությամբ նորոգվելու խորհուրդն ունի: Ըստ Գրիգոր Տաթևացու, Խաչը դարձավ երկնքի և երկրի միջև եղած վիհը միացնող կամուրջը, «դրախտի դռները բացողն ու երկնային արքայությունը որպես ժառանգություն տվողը»: Խաչի բարձրացումով մեկ անգամ ևս հաստատվեց Քրիստոսի հաղթանակն ընդդեմ մահվան:

Ժողովուրդը Խաչվերացին կատարում է անթիվ ուխտագնացություններ: Որոշ բնակավայրերում մարդիկ իրենց ձեռքերով խաչեր են պատրաստում և զարդարում գույնզգույն ծաղիկներով,  հատկապես ռեհանով: Ժողովուրդը ռեհանն է համարում խաչի ծաղիկ:

Հայ հավատացյալը խաչի նկատմամբ իր առանձնահատուկ վերաբերմունքը արտահայտել է խաչքարեր կերտելով և իր կառուցած բազմաթիվ եկեղեցիների զգալի մասը անվանակոչելով Սուրբ Խաչ անունով: Ամենանշանավորը, թերևս, պատմական Հայաստանի Վանա լճի Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցին է:

Ինչպես եկեղեցական ուրիշ կարևոր տոնակատարությունների ժամանակ, այնպես էլ Խաչվերացին ևս տեղի են ունեցել բազմաթիվ ուխտագնացություններ, մանավանդ դեպի Սուրբ Խաչ անունը կրող եկեղեցիներ ու վանքեր: Խաչվերացի տոնը կատարվել է բնակավայրերից հեռու գտնվող եկեղեցիներում:

Ըստ Հովհան Ոսկեբերանի, բնակավայրերը քաղաքակրթության օրրաններ են, և մարդը գտնվելով նրա մեջ, դառնում է նույն քաղաքակրթության գերին, և որպեսզի մարդը կարողանա մոտենալ աստվածային ճշմարտությանը, կտրվի երկրայինից ու մոտենա երկնայինին, պետք է հեռանա քաղաքակրթությունից` մարդաշատ վայրերից, քաղաքներից: